Zespół PewnyPrawnik.pl
Społecznie pożądanym i optymalnie zabezpieczającym szeroko rozumiane dobro dziecka, jest model rodziny, w którym oboje rodzice żyją razem, wspierają się oraz współpracują w dążeniu do wspólnego celu, jaki stanowi jak najlepsze zabezpieczenie potrzeb ich dzieci. Z oczekiwaniami tymi współbrzmi regulacja polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, zgodnie z którą, co do zasady władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, aż do uzyskania przez dzieci pełnoletniości.
Co to jest władza rodzicielska?
W praktycznym wymiarze sprawowanie „władzy rodzicielskiej” utożsamiać można z wszechstronną odpowiedzialnością rodzica za wychowanie dziecka. Składają się na nią prawa oraz obowiązki rodzica związane z prawidłowym zabezpieczeniem właściwych warunków do życia i rozwoju dziecka. Kodeks rodzinny i opiekuńczy w zakres władzy rodzicielskiej zalicza w szczególności obowiązek i prawo rodziców do wykonywania pieczy nad osobą i majątkiem dziecka oraz do wychowania dziecka, z poszanowaniem jego godności i praw (art. 95 §1 kro) Niestety, życie pisze różne scenariusze i nie zawsze możliwym czy też pożądanym jest, aby na wychowanie potomka mieli wpływ oboje rodzice. W takiej sytuacji jednym ze sposobów zabezpieczenia interesu dziecka, chroniącym je od negatywnych skutków nienależytego postępowania przez rodzica, może być pozbawienie opiekuna władzy rodzicielskiej.
Kiedy można pozbawić rodzica władzy rodzicielskiej?
Zgodnie z art. 111§ 1 kro, jeżeli władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają władzy rodzicielskiej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka, sąd opiekuńczy pozbawi rodziców władzy rodzicielskiej. Ponadto w art. 111§ 1a kro wskazano, że sąd może pozbawić rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli mimo udzielonej pomocy nie ustały przyczyny umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej lub stosownej placówce leczniczej, a w szczególności gdy rodzice trwale nie interesują się dzieckiem.
Obligatoryjne przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej
W art. 111 §1 kro wskazano na trzy kategorie przyczyn obligatoryjnego (obowiązkowego) pozbawienia władzy rodzicielskiej. Pierwszą z nich stanowi sytuacja, gdy władza rodzicielska nie może być wykonywana z powodu trwałej przeszkody (trwałej - rozumianej jako przeciwieństwo czegoś przemijającego; przeszkody długotrwałej, wieloletniej). Wśród przykładów wskazać można wieloletni pobyt w zakładzie karnym, czy wyprowadzka rodzica za granicę z jednoczesnym zaprzestaniem jakichkolwiek kontaktów z dzieckiem.
Kolejna grupa to nadużycie przez rodzica władzy rodzicielskiej, które często można rozpatrywać w kategoriach przestępstwa popełnionego przez rodzica względem dziecka - przemoc, znęcanie się fizyczne czy psychiczne nad dzieckiem w postaci m.in. wymuszania posłuszeństwa siłą, poniżania, gnębienia, stosowania drastycznych kar cielesnych, czy też trwonienie majątku dziecka. Ostatni rodzaj przesłanek obligatoryjnego pozbawienia władzy rodzicielskiej stanowi zaniedbywanie obowiązków względem dziecka - co należy podkreślić - o charakterze rażącym – np. narażenie dziecka na utratę zdrowia, czy życia; nadużywanie alkoholu przez rodzica; uporczywe uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka.
Fakultatywne przesłanki pozbawienia władzy rodzicielskiej.
Wśród fakultatywnych – niewiążących sądu, przesłanek pozbawienia władzy rodzicielskiej w art. 111 §1a kro wymieniono brak zmiany postawy rodzica uzasadniający dalsze przebywanie dziecka poza rodziną. Chodzi tu o sytuacje, kiedy mimo umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, rodzice nie wykorzystali wsparcia jakie otrzymali od instytucji zajmujących się pracą z rodziną i nie podjęli na tyle stanowczych działań, aby możliwym był powrót dziecka pod ich pieczę. Najjaskrawszym tego przejawem jest zaakcentowany w przepisie trwały brak zainteresowania sprawami dziecka.
Mając na względzie wskazane w przytoczonych przepisach kategorie przyczyn pozbawienia władzy rodzicielskiej, warto zwrócić uwagę, że w danej sytuacji mogą one występować łącznie, a poszczególne ich przykłady przenikać się wzajemnie. Należy przy tym pamiętać, że każdorazowo ocena, czy okoliczności sprawy pozwalają na pozbawienie rodzica władzy rodzicielskiej należy do sądu.
Jaki są konsekwencje pozbawienia władzy rodzicielskiej?
Wskutek pozbawienia władzy rodzicielskiej przez sąd, rodzic traci przede wszystkim prawo do decydowania o sprawach dziecka - nie ma wpływu na jego kształcenie, leczenie, czy zmianę miejsca zamieszkania. Wszelkie decyzje dotyczące dziecka podejmuje wówczas samodzielnie drugi posiadający władzę rodzicielską rodzic. W sytuacji, gdyby władzy rodzicielskiej pozbawieni zostali oboje rodzice, koniecznym byłoby ustanowienie dla małoletniego dziecka opiekuna prawnego, możliwą byłaby ponadto adopcja małoletniego.
Samo pozbawienie władzy rodzicielskiej nie ma natomiast wpływu na takie kwestie jak obowiązek alimentacyjny (zarówno rodzica względem dziecka, jak też ewentualnie w przyszłości dziecka wobec rodzica), czy utrzymywanie wzajemnych kontaktów; nie wpływa też na dziedziczenie ustawowe tak dziecka po rodzicu, jak i rodzica po dziecku. Tym samym, mimo tego, że rodzic został pozbawiony władzy rodzicielskiej, nadal będzie zobowiązany do łożenia na utrzymanie dziecka, a dziecko należało będzie do kręgu jego spadkobierców ustawowych (odstępstwo od tego mogłoby nastąpić dopiero w przypadku przysposobienia dziecka).
Samo pozbawienie władzy rodzicielskiej nie chroni więc przed dziedziczeniem przez dziecko długów rodzica, ani też wprost nie zabezpiecza przed ewentualnymi roszczeniami alimentacyjnymi rodzica wobec dziecka w przyszłości. Okoliczność ta może jednak stanowić istotny kontrargument dla roszczeń rodzica. Rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej zachowuje ponadto prawo do kontaktów z dzieckiem, o ile nie zostały one zakazane z odrębnym postępowaniu. Wynika to przede wszystkim z tego, że pozbawienie władzy rodzicielskiej jest stanem odwracalnym – jeśli przyczyny dla których je orzeczono ustały, postawa rodzica uległa pozytywnej zmianie, odbudował on swoje relacje z dzieckiem, władza rodzicielska może zostać mu przywrócona. Pozbawienie prawa do kontaktów z dzieckiem, istotnie utrudniłoby rodzicowi budowanie więzi z potomkiem.
Podsumowując, pozbawienie władzy rodzicielskiej stanowi jedną z najpoważniejszych form ingerencji sądu w sferę stosunków rodzica z dzieckiem. Jego konsekwencje dotyczą przede wszystkim bieżącego wpływu na funkcjonowanie dziecka i decydowania o jego sprawach. Samo pozbawienie władzy rodzicielskiej nie stanowi jednak prostego zabezpieczenia dziecka przed ewentualnymi roszczeniami ze strony rodzica w przyszłości. Sądowe uregulowanie sytuacji dziecka w okolicznościach występowania przesłanek do pozbawienia rodzica władzy rodzicielskiej może jednak istotnie ułatwić obronę przed takimi żądaniami, stanowiąc dowód tego, że rodzic w sposób nienależyty wywiązywał się z ciążących na nim względem potomka obowiązków troski o prawidłowe zabezpieczenie pieczy nad jego osobą, majątkiem oraz wychowywaniem z poszanowaniem jego godności i praw.
