Zespół PewnyPrawnik.pl
Poprzez wydziedziczenie spadkodawca może pozbawić prawa do dziedziczenia, a także prawa do ubiegania się o tzw. zachowek. Osoby wydziedziczone traktowane są tak jakby nie dożyły chwili otwarcia spadku (czyli tak jakby nie żyły w chwili śmierci spadkodawcy).
Skutki wydziedziczenia
Często wydziedziczenie jest nieprawidłowo rozumiane przez osoby, które nie mają styczności z prawem. Zaś dla osób, które zostały wydziedziczone instytucja wydziedziczenia może być nieco kłopotliwa. Przede wszystkim pozbawia je chociażby części przysługującego im z ustawy spadku. Jednakże jednym z najważniejszych skutków prawnych wydziedziczenia jest pozbawienie prawa do zachowku małżonka, zstępnych oraz rodziców zmarłego. Dlaczego akurat mowa o tych osobach? Dlatego, że tylko te osoby mogą żądać zachowku, jeżeli nie zostały powołane w testamencie do dziedziczenia.
Czy sporządzenie testamentu wystarcza do wydziedziczenia określonych spadkobierców – czyli co trzeba napisać w testamencie aby wydziedziczyć?
Co do zasady, w razie gdy dana osoba nie sporządzi testamentu spadek po tej osobie dziedziczą spadkobiercy ustawowi według przepisów kodeksu cywilnego. Jeżeli natomiast wolą spadkodawcy jest, aby jego majątek odziedziczyły ściśle określone osoby (czyli te które on chce, aby dziedziczyły, a nie te które dziedziczyłyby ustawowo), wówczas koniecznym jest sporządzenie testamentu. Testator w testamencie wyraża swoją wolę wskazując osoby, które mają być spadkobiercami jego majątku. Jednakże jeżeli wśród wskazanych w testamencie nie ma osób, które dziedziczyłyby ustawowo (chodzi o małżonka, zstępnych, rodziców), wówczas osobom tym przysługuje prawo do zachowku.
Jeżeli natomiast spadkodawca nie chce, aby ww. osoby (małżonek, zstępni, rodzice) cokolwiek po nim odziedziczyły musi on takie osoby wydziedziczyć w testamencie, gdyż bez wydziedziczenia osobom tym będzie przysługiwało prawo do wystąpienia z roszczeniem o zachowek. Zatem samo powołanie w testamencie określonych osób i pominięcie innych nie będzie oznaczało, że osoby niepowołane – pomimo, iż w testamencie nie było o nich ani słowa - nie będą miały prawa do części spadku.
Wolę wydziedziczenia wyraża się wprost w testamencie wraz z podaniem przyczyny.
Spadkodawca zatem chcąc pozbawić określone osoby prawa do dziedziczenia, a przede wszystkim prawa do zachowku, musi w treści testamentu złożyć oświadczenie, w którym wskaże wyraźnie, że wydziedzicza daną osobę tj. „wydziedziczam moją córkę/żonę/matkę”. Ponadto, aby wydziedziczenie to było skuteczne testator musi również podać przyczynę wydziedziczenia. Wydziedziczenie musi zostać uzasadnione. Powyższe wynika z art. 1009 kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) zgodnie, z którym „przyczyna wydziedziczenia uprawnionego do zachowku powinna wynikać z treści testamentu”.
Kiedy można wydziedziczyć - czyli czy wydziedziczenie zawsze będzie skuteczne?
Podstawą do wydziedziczenia jest przede wszystkim naganne, niczym nieuzasadnione i krzywdzące zachowanie spadkobiercy wobec spadkodawcy za jego życia. Zachowanie takie musi być świadome, zawinione oraz uporczywe czyli długotrwałe i powtarzające się. Natomiast o naganności zachowania nie można mówić w przypadku jednorazowego złego zachowania się spadkobiercy wobec spadkodawcy (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/00). Wydziedziczenie jest zatem pozbawieniem pewnych ściśle wskazanych w testamencie osób do dziedziczenia po spadkodawcy. Skutkuje pozbawieniem zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku.
Przyczyny wydziedziczenia muszą być konkretne i prawdziwe. Wydziedziczenie jest skuteczne tylko wtedy, gdy towarzyszyły temu ważne powody.
Przyczyny wydziedziczenia, tzn. przypadki w których spadkodawcy przysługuje prawo do wydziedziczenia spadkobierców ustawowych, zostały wprost wyrażone w przepisach kodeksu cywilnego. Zgodnie bowiem z art. 1008 k.c. spadkodawca uprawniony jest do pozbawienia swoich zstępnych, małżonka i rodziców prawa do zachowku (poprzez wydziedziczenie tej osoby), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego –
wydziedziczenie będzie skuteczne jeżeli postępowanie spadkobiercy miało charakter długotrwały, uporczywy, powtarzalny. Nadto zachowanie spadkobiercy było umyślne, a pomimo woli spadkodawcy oraz jego upomnień i uwag spadkobierca nie zaprzestawał nagannym zachowaniom. Wskazać należy, że postępowanie takie musi być ciągłe i stałe, zatem o skutecznym wydziedziczeniu nie przesądzi jednorazowy występek spadkobiercy. Zachowanie to musi być powszechnie uznawane za naruszające ład i porządek społeczny oraz społecznie nieakceptowane. Przykładem może być: alkoholizm, znęcanie się nad spadkodawcą lub jego najbliższymi, zaniedbywanie rodziny, narkomania, uchylanie się od pracy i przyczyniania do utrzymania pomimo obowiązku. Zaznaczyć należy, że ocena zachowania oraz rozstrzygnięcie co do tego czy zachowanie to skutkowało naruszeniem zasad współżycia społecznego dokonywane jest przez Sąd.
- przyszły spadkobierca dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci –
chodzi tutaj np. o pobicie, znęcanie, zabójstwo. Wydziedziczenie będzie skutecznie jeżeli zachowanie danej osoby było skierowane nie tylko bezpośrednio wobec spadkodawcy, ale także mogło ono naruszać dobro jego rodziny, przyjaciół, osób z którymi mieszka itd. Zachowanie to musi być popełnione umyślnie. Co do zasady charakter przestępczy czynu powinien być stwierdzony prawomocnym wyrokiem. Jednakże w przypadku obrazy czci (np. publiczne obrażanie, poniżanie) wyrok ten nie zawsze będzie niezbędny dla wydziedziczenia. Pamiętać należy, że obraza czci musi być rażąca.
- uprawniony do zachowku nie dopełnia wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych – podstawą skutecznego wydziedziczenia będzie brak jakiegokolwiek zainteresowania ze strony spadkobiercy losem spadkodawcy, stałe zerwanie kontaktu i więzi rodzinnych, nieudzielanie pomocy zarówno w życiu codziennym jak i w chorobie. Zgodnie z orzecznictwem przez „zaniedbywanie wobec spadkodawcy obowiązków rodzinnych” należy rozumieć ”takie zachowanie, które prowadzi do faktycznego zerwania kontaktów rodzinnych i ustania więzi uczuciowej, normalnej w stosunkach rodzinnych. Chodzi tu więc również o wszczynanie ciągłych awantur, kierowanie pod adresem spadkodawcy nieuzasadnionych i krzywdzących zarzutów, wyrzucenie go z domu, brak udziału w jego życiu, choćby poprzez wizyty w jego miejscu zamieszkania czy okazywanie zainteresowania jego sprawami” (Sądu Najwyższego wyrok z 7 listopada 2002 roku, sygn. akt II CKN 1397/00). Zdarzają się jednak sytuacje, w których - pomimo uznaniu przez spadkodawcę, że zachodzi podstawa do wydziedziczenia na podstawie art. 1008 pkt 3 k.c. – Sąd inaczej ocenia zachowanie osoby uprawnionej do zachowku, rozstrzygając odmiennie od woli testatora. To znaczy, że Sąd może uznać, iż nie zachodzą przesłanki stanowiące podstawy do skutecznego wydziedziczenia.
W świetle tych trzech przesłanek, które stanowią zamknięty katalog możliwości wydziedziczenia, wskazać należy, że czyn osoby, która została wydziedziczona musi być społecznie szkodliwy oraz w swej istocie wystarczająco poważny. Tylko takie zachowania są podstawą nie tylko do pozbawienia danej osoby spadku, ale również prawa do zachowku. Podstawą wydziedziczenia nie może być argument „wydziedziczam, ponieważ go nie lubię”.
Czy zstępni osoby wydziedziczonej mają prawo do zachowku?
Warto zaznaczyć, że wydziedziczenie odnosi się wprost do osoby, która została wymieniona w treści testamentu. Wydziedziczenie nie rozciąga się na zstępnych osoby wskazanej w testamencie (osoby wydziedziczonej). Jeżeli zatem testator wydziedziczy swoją córkę, to wydziedziczenie nie odnosi skutku wobec dzieci tej córki. Wobec tego dzieci córki spadkodawcy nie utracą prawa do domagania się zachowku.
Wydziedziczenie może zostać odwołane
W testamencie testator wyraża swoją wolę – rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Wolę tę może w każdej chwili zmienić. Wydziedziczenie może zostać odwołane, jeżeli dojdzie do poprawy relacji z osobą wydziedziczoną, ich stosunki ulegną zmianie i testator wybaczy wydziedziczonemu. Unieważnienie wydziedziczenia dokonuje się przez odwołanie testamentu, w którego treści dana osoba została wydziedziczona i można (ale nie trzeba) sporządzić nowy testament.
Ponadto w myśl art. 1010 § 1 k.c. nie można wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, jeżeli jego zachowanie zostało przez spadkodawcę przebaczone.
